Czy prawo działa wstecz?

Aktualizacja 14 marca 2023

Prawo nie działa wstecz to zasada zawarta w kodeksie cywilnym mająca źródło w rzymskim prawie „lex retro non agit”. Ta zasada okazuje się bardzo istotna przede wszystkim w kontekście częstej nowelizacji przepisów w naszym kraju. Jednak warto pamiętać o tym, że “wyjątek potwierdza regułę” i w niektórych przypadkach możemy spotkać unormowania prawne działające wstecz.  

Prawo nie działa wstecz – co to właściwie znaczy? 

Jak już wcześniej wspominaliśmy, jedną z podstawowych i najpowszechniejszych zasad znajdujących się w prawie cywilnym, jest zasada niedziałania prawa wstecz. Co to w ogóle oznacza i jak ta zasada działa? 

W takiej sytuacji warto odwołać się do źródła, a więc zgodnie z art. 3 kodeksu cywilnego, w którym możemy wyczytać, że: “ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”. Zgodnie z przekazem tego zapisu, do zaistniałych zdarzeń prawnych, stosuje się obowiązujące na daną chwilę przepisy prawa, a nowe przepisy zaczynają obowiązywać w terminie wejścia w życie ustawy.

Nowelizacje przepisów, które zostały wprowadzone już po zaistniałych zdarzeniach faktycznych nie powinny oddziaływać na ocenę prawną sytuacji. Jednak od każdej reguły jest wyjątek – występuje on wtedy, gdy nowelizacja danej ustawy przewiduje wprost taki zapis, lub zmiana wcześniejszego stanu prawnego wynika z jej celu.  

Warto zaznaczyć, że zasada zawarta w art. 3 kodeksu cywilnego ma swoje odniesienie tylko i wyłącznie do przepisów materialnoprawnych – przepisów proceduralnych nie obejmuje.  

Nowelizacje ustaw – dotyczą one przyszłości, a nie przeszłości  

W orzecznictwie bardzo często podkreśla się, że wraz z myślą zasady nie działania prawa wstecz, do zdarzeń prawnych zaistniałych w danym momencie stosuje się przepisy, które obowiązywały w tamtym czasie.  

Idąc tym tropem bardzo łatwo będziemy mogli stwierdzić, że przepisy nowelizujące dane akty prawne, nie znajdą zastosowania dla spraw, które rozpoczęły się przed ich ogłoszeniem. Nowo wydane prawo nie może skłaniać orzekającego do innej oceny sytuacji niż tej, którą wydawałby na podstawie wcześniejszych aktów prawnych, które obowiązywały w momencie wydarzenia się sytuacji.  

Jak już wcześniej powiedzieliśmy: nowa ustawa nie posiada mocy wstecznej, chyba, że co innego wynika z jej celu czy też brzmienia.  

Zasada lex retro non agit mówi, że nowo wprowadzona ustawa obowiązuje od momentu wejścia w życie – na tej podstawie możemy stwierdzić, że świeżo wprowadzona ustawa nie powinna mieć wpływu na zmianę oceny prawnej, która dokonana została w momencie, w którym obowiązywało stare prawo. Takie działanie jest wymogiem między innymi ochrony bezpieczeństwa prawnego, a także zaufania podmiotów prawa w stosunku do państwa.  

Zdarzenia prawne rozciągnięte w czasie 

Zdarzenia prawne rozciągnięte w czasie to zdarzenia mające charakter ciągły, a ich okres trwania obejmuje okresy działania prawa starego, a także nowego. W takim wypadku odpowiedni reżim prawny (“stary” lub też “nowy”) stosowany jest zależnie od charakteru, jaki ma dane zdarzenie.  

Kiedy prawo może działać wstecz – czy lex retro non agit ma wyjątki tak jak każda inna reguła? 

Zasada prawo nie działa wstecz także ma pewne wyjątki – są one dopuszczalne, o ile wynikają one wprost z nowych przepisów prawnych, czyli z ich brzmienia lub też celu. 

Przy czym warto zaznaczyć, że nie jest dopuszczalne “wyinterpretowanie” możliwości, która pozwoli obejść zasadę nieretroakcji, opierając się jedynie o przepisy prawne, gdy taka możliwość nie wynika w sposób jednoznaczny z obowiązujących przepisów.  

Możliwość odstąpienia od tak istotnej zasady państwa prawa, jaką jest lex retro non agit, musi być spowodowana bardzo ważnymi powodami, dla których ustawodawca postanowił od niej odejść, a także musi to wynikać z samej treści znowelizowanych przepisów.  

Prawo procesowe a zasada lex retro non agit 

Jak mówiliśmy już we wcześniejszych ustępach naszego artykułu, zasada nieretroakcji, jaka opisana jest w art. 3 kodeksu cywilnego, swoją użyteczność wykazuje jedynie w stosunku do przepisów prawa, które obejmuje przedmioty materialne.

Jeśli chodzi o przepisy procesowe, to istnieje w nich zasada, że “nowe” prawo procesowe stosowane jest w przypadku aktualnie podejmowanych czynności procesowych. 

Mówiąc krótko – prawo procesowe “chwyta sprawę w locie”, gdyż powoduje, że przepisy prawa proceduralnego, które podległy nowelizacji, znajdują swoje zastosowanie w momencie ich wprowadzenia, o ile odpowiednie przepisy prawa międzyczasowego nie wnoszą wyjątków do tego typu regulacji prawnej.  

Podsumowanie

Zasada lex retro no agit, obowiązująca w polskim prawie cywilnym, swoje zastosowanie znajduje w utrzymaniu bezpieczeństwa obrotu prawnego. Istota art. 3 kodeksu cywilnego eliminuje możliwość przyjęcia wyjątków od niej bez wyraźnej podstawy, wyraźnie określonej o prawo.  

Dopuszcza się stosowanie prawa cywilnego wstecz w momencie, kiedy stosowne przepisy prawa mówią o tym wprost lub gdy cel nowelizacji wymaga “rozciągnięcia” jej zapisów na okres, przed którym weszła ona w życie.